Geneza pojęcia
Representations and warranties wywodzą się z systemu common law i stanowią przykład przejęcia obcych wzorców do systemu prawa kontynentalnego. Obecnie są powszechnie stosowane na całym świecie w transakcjach fuzji i przejęć. Instytucja oświadczeń i zapewnień w polskim systemie prawnym nie jest bezpośrednio uregulowana, czego konsekwencją jest konieczność każdorazowego dokładnego sprecyzowania ich treści oraz sankcji za złożenie niezgodnych ze stanem faktycznym oświadczeń. Strony umowy precyzując treść oświadczeń i zapewnień działają na zasadzie swobody umów, wyrażonej w art. 3531 k.c. W odróżnieniu od systemu anglosaskiego, w polskiej praktyce transakcyjnej zwykło się pojęcia "oświadczenia" i "zapewnienia" stosować zamiennie lub łącznie jako jedno wyrażenie "oświadczenia i zapewnienia" nazywając w ten sposób tę samą instytucję prawną.
Przedmiot oświadczeń i zapewnień
Oświadczenia i zapewnienia mogą dotyczyć wszelkich istotnych dla stron kwestii. W praktyce transakcyjnej oświadczenia i zapewnienia najczęściej obejmują trzy główne obszary:
Status kupującego i sprzedawcy
Oświadczenia co do statusu kupującego i sprzedawcy dotyczą ściśle sytuacji stron umowy. Przy czym warto zauważyć, że oświadczenia dotyczące sytuacji kupującego w porównaniu do oświadczeń składanych przez sprzedawcę, są mocno ograniczone i odnoszą się w szczególności do jego zdolności do zawarcia umowy, uzyskania ewentualnych zgód na zawarcie umowy oraz posiadania środków finansowych na zapłatę ceny. Przykładowe oświadczenia z jakimi można spotkać się w praktyce transakcyjnej w tym obszarze są następujące:
„Sprzedawca/ Kupujący jest upoważniony do zawarcia umowy i posiada wszelkie zgody korporacyjne konieczne do jej zawarcia, a także wykonania zobowiązań z niej wynikających.”
„Zawarcie i wykonanie umowy oraz czynności nią przewidzianych nie stanowi czynności dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli i nie czyni niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu jakiejkolwiek osoby trzeciej.”
„Kupujący posiada środki niezbędne do pełnej zapłaty i zaspokojenia wszystkich zobowiązań płatniczych wynikających z umowy.”
Tytuł prawny do przedmiotu transakcji
Druga kategoria oświadczeń i zapewnień, która dotyczy tytułu prawnego do udziałów lub akcji, daje kupującemu gwarancje, że przedmiot transakcji jest własnością sprzedawcy, a także umożliwia wykonanie prawa głosów na zgromadzeniu wspólników lub walnym zgromadzeniu spółki. Sprzedawca zapewnia kupującego także między innymi w zakresie prawidłowego ustanowienia udziałów lub akcji, skutecznego ich wyemitowania, objęcia, opłacenia w całości oraz zarejestrowania przez odpowiedni sąd rejestrowy. Typowym oświadczeniem w tej kategorii jest:
„Udziały są wolne od wszelkich obciążeń, w szczególności, nie została zawarta żadna umowa, której przedmiotem jest prawo pierwokupu udziałów, prawo pierwszeństwa, opcja nabycia lub inne zobowiązanie ograniczające zbywalność.”
Stan spółki i jej działalność
Ostatnia kategoria jest najbardziej rozbudowana i szczegółowa. Kupujący składa szereg oświadczeń i zapewnień dotyczących rzeczywistej kondycji spółki, które najczęściej obejmują następujące obszary: kwestie korporacyjne, rachunkowość, księgowość i sprawozdania finansowe, zobowiązania publicznoprawne oraz podatki, nieruchomości, inne aktywa spółki, umowy z kontrahentami, kwestie pracownicze, ochrona środowiska, własność intelektualna, pozwolenia i koncesje, IT, dane osobowe, spory sądowe oraz ubezpieczenia. Na treść oświadczeń i zapewnień w tej kategorii dosyć często decydujący wpływ mają następujące czynniki: wiedza kupującego o spółce pozyskana podczas badania due diligence, wartość całej transakcji oraz branża, w której działa dana spółka. Warto podkreślić, że niemniej istotnym czynnikiem wpływającym na obszerność oświadczeń i zapewnień jest doświadczenie doradców transakcyjnych oraz sposób, w jaki prowadzą negocjacje.
Funkcje oświadczeń i zapewnień składanych przez sprzedawcę
W praktyce transakcyjnej niemal każda umowa sprzedaży zawiera sekcję poświęconą oświadczeniom i zapewnieniom. Wyjątkowo może zdarzyć się, że umowa będzie pozbawiona tego elementu lub ograniczona do stwierdzenia, iż strony zapoznały się ze stanem spółki oraz przedsiębiorstwa, jeśli stronami transakcji są przykładowo osoby spokrewnione lub podmioty powiązane. Niejednokrotnie zdarza się, że oświadczenia i zapewnienia stanowią jedną z najobszerniejszych części umowy transakcyjnej. Pojawia się zatem pytanie, w jakim celu składane są takie oświadczenia i zapewnienia, skoro kupujący przeprowadza badanie due diligence, podczas którego ma okazję zapoznać się ze stanem spółki? Oświadczenia i zapewnienia, mimo, że nie stanowią elementu obligatoryjnego umowy sprzedaży udziałów lub akcji, są instrumentem występującym powszechnie, gdyż pełnią wiele istotnych funkcji.
Oświadczenia i zapewnienia przede wszystkim precyzują przedmiot świadczenia, stanowią deklarację wiedzy sprzedawcy oraz prezentują określony stan faktyczny i prawny nabywanych udziałów i przedsiębiorstwa. Oświadczenia i zapewnienia spełniają funkcję informacyjną, która wynika z art. 546 k.c. Kolejnym ważnym aspektem związanym z tą instytucją prawną jest wycena spółki oraz ustalenie ceny udziałów, która może ulec diametralnej zmianie w związku ze złożeniem odpowiednich oświadczeń i zapewnień. Następną istotną funkcją jest alokacja ryzyka między stronami transakcji oraz określenie odpowiedzialności sprzedawcy wobec kupującego. Oświadczenia i zapewnienia spełniają funkcję także w ustaleniu odpowiedzialność z tytułu rękojmi, to znaczy czy sprzedawca zagwarantował brak wad oraz czy nie zataił wad w sposób podstępny. Wreszcie należy stwierdzić, iż oświadczenia i zapewnienia skracają postępowanie dowodowe w przypadku zaistnienia sporu sądowego, gdyż sprzedawca jasno przyznaje pewne fakty poprzez złożenie stosownych oświadczeń i zapewnień w samej umowie.
Odpowiedzialność sprzedawcy za złożenie niezgodnych ze stanem rzeczywistym oświadczeń i zapewnień
Jak już zostało wyżej wskazane oświadczenia i zapewnienia zabezpieczają kupującego i wpływają na zakres odpowiedzialności zbywcy za sprzedawane przedsiębiorstwo. Strony transakcji ustalają w umowie sprzedaży zasady opisujące mechanizm postępowania stron w razie wystąpienia naruszenia złożonych oświadczeń i zapewnień. Taka odpowiedzialność w praktyce transakcyjnej nazwana została odpowiedzialnością o charakterze gwarancyjnym. Charakteryzuje ją to, że już samo wystąpienie stanu niezgodnego ze złożonymi oświadczeniami i zapewniani zobowiązuje sprzedawcy do określonego w umowie sprzedaży zachowania. Nie ma przy tym znaczenia czy sprzedawca dochował należytej staranności w związku ze złożonymi oświadczeniami i zapewnieniami, nie bada się również związku przyczynowego między działaniem czy zaniechaniem sprzedawcy, a nieprawdziwością złożonego oświadczenia czy zapewnienia. Istota odpowiedzialności gwarancyjnej sprowadza się do tego, że dane oświadczenie lub zapewnienie okazało się nieprawdziwe, a sprzedawca zobowiązany jest do naprawienia wynikłej z tego szkody zgodnie z treścią łączącej strony umową.
Istotne w kontekście odpowiedzialności gwarancyjnej jest to, że oświadczenia i zapewnienia mogą podlegać podziałom ze względu na rozkład ryzyka występujący pomiędzy sprzedawcą, a kupującym. Możemy zatem mieć do czynienia z oświadczeniami i zapewnieniami, gdzie odpowiednie oświadczenia sprzedawcy będą mieć charakter bezwzględny, kwalifikowany wiedzą sprzedawcy, kwalifikowany istotnością przedmiotu oświadczenia lub kwalifikowany czasem trwania lub kwotą przedmiotu oświadczenia. Jednym z często występujących podziałów jest podział na zapewnienia fundamentalne i biznesowe limitujące odpowiedzialność sprzedawcy za wystąpienie naruszenia do innego poziomu. Należy zatem wskazać, że każde oświadczenie i zapewnienie może być odmiennie kwalifikowane przez strony, a co za tym idzie podlegać różnym reżimom odpowiedzialności.
Ostateczna treść oświadczeń i zapewnień jest wynikiem negocjacji stron o odmiennych interesach, ale wspólnym celu, którym jest przeniesienia własności przedsiębiorstwa oraz jak najlepsze zabezpieczenie interesów obu stron. W procesie tym niezwykle ważną rolę pełnią doświadczeni doradcy transakcyjni, którzy wspierają swoich klientów na każdym etapie transakcji.
